Jeśli jesteś nauczycielem, edukatorem, lub po prostu chcesz podzielić się wiedzą ze współpracownikami, mam dla Ciebie gotowy pomysł na angażujące i praktyczne zajęcia o tym, jak krytycznie analizować dane przedstawione na wykresach.
Źródło grafiki: Businessman Vectors by Vecteezy
Dane i statystyki otaczają nas na co dzień. Przemyślany, estetycznie zaprojektowany i poprawnie opisany wykres oparty na wiarygodnych źródłach jest często łatwiejszy do zrozumienia niż długi tekst. Niestety jest i druga strona medalu – niepoprawnie skonstruowany lub zmanipulowany wykres szerzy dezinformację.
W proponowanym przeze mnie scenariuszu zajęć uczestnicy poznają podstawowe mechanizmy manipulacji danymi na wykresach, takie jak: ucięta oś Y, brak lub niewiarygodne źródło danych, wybiórcza prezentacja danych czy brak jednostek.
Celem jest to, aby uczestnicy stali się świadomymi i myślącymi krytycznie odbiorcami danych przedstawionych w formie graficznej.
Zajęcia przeznaczone są dla grupy wiekowej 15+ (młodsi uczniowie mogą mieć trudność ze zrozumieniem wszystkich elementów).
Śmiało dopasuj scenariusz do swoich potrzeb i korzystaj ze wszystkich materiałów 🙂 Jeśli chcesz zrealizować wszystkie punkty programu, zarezerwuj co najmniej godzinę-półtorej.
No to zaczynamy!
Uczestnicy będą potrzebować:
- czegoś do notowania;
- urządzenia z dostępem do internetu (przynajmniej jednego na parę).
Ty, jako prowadząca/y, będziesz potrzebować:
- rzutnika z możliwością wyświetlania slajdów i odtworzenia krótkiego wideo.
Rozgrzewka
Wprowadź uczestników w temat zajęć:
Dzisiaj przyjrzymy się temu, w jaki sposób media, reklamodawcy, instytucje mogą nami manipulować (świadomie lub nieświadomie) poprzez prezentację danych liczbowych.
Zainicjuj krótką, rozgrzewkową rozmowę:
- Dlaczego, Waszym zdaniem, analitycy, dziennikarze, marketingowcy i specjaliści pokrewnych dziedzin zamieszczają w swoich treściach wykresy, tabele, infografiki?
- Czy często natrafiacie w mediach na wykresy, tabele, infografiki? Jeśli tak, czy jakaś wizualizacja danych szczególnie zapadła Ci w pamięć?
Ćwiczenie: Co jest nie tak z tym wykresem?
Podziel uczestników na pary. Ćwiczenie polega na przeanalizowaniu czterech fikcyjnych wykresów, z którymi coś jest nie tak, według podanej instrukcji.
Prześlij grupie linki do plików:
Instrukcję możesz również wyświetlić na rzutniku i krótko ją omówić, aby upewnić się, że polecenie jest zrozumiałe.
Określ czas na wykonanie zadania (dopasowany do Twojej grupy – może to być np. 10 minut).
Wskazówka 1:
Jeżeli pracujesz z grupą, w której tempo pracy jest wolniejsze, poproś każdą parę o przeanalizowanie tylko jednego lub dwóch wykresów.
Wskazówka 2:
Materiały możesz również wydrukować przed zajęciami i rozdać każdej parze jeden, dwa, trzy lub cztery wykresy do przeanalizowania. Aby ćwiczenie miało sens, musi to być druk kolorowy.
Omówienie: Co jest nie tak z tym wykresem?
Po upływie czasu rozpocznijcie omawianie kolejnych wykresów – wyświetlaj je na rzutniku. Poproś, aby uczestnicy odpowiadali na pytania z instrukcji i wskazywali, w jaki sposób poprawiliby wykresy, aby były bardziej czytelne i wiarygodne.
| Skąd jako prowadząca/y będziesz wiedzieć, co jest nie tak? Przygotowałam dla Ciebie załącznik Wykresy_do_analizy_co_jest_nie_tak.pdf, w którym opisałam, jakie problemy ma każdy z wykresów użytych w ćwiczeniu. Jeżeli uczestnicy sami nie wyłapią wszystkich nieścisłości, podpowiedz brakujące elementy. |
Przeprowadź dyskusję:
- Co Was zaskoczyło w ćwiczeniu? Które „wykresowe manipulacje” były oczywiste, a które mniej?
- Czy manipulacje w tym ćwiczeniu są przejaskrawione, czy faktycznie występują wokół nas?
To drugie pytanie oczywiście jest retoryczne 🙂 Na dowód zachęcam Cię do przejrzenia mojego zestawienia ponad 25 wykresów, które ukazały się w mediach, i w których zastosowano m. in. takie sztuczki.
Wideo: Nie daj się nabrać na te sztuczki
Obejrzyjcie 4-minutowe wideo Ted-ED, które w obrazowy sposób pokazuje najczęstsze manipulacje w prezentacji danych.
Poproś uczestników, aby podczas oglądania notowali sztuczki, o których będzie mowa.
UWAGA: Wideo jest w języku angielskim. Aby włączyć polskie napisy, w prawym dolnym rogu wyświetlacza w YouTube wejdź w Ustawienia (ikonka z zębatką) -> Napisy -> Polski.
Po obejrzeniu filmu podsumujcie:
- Jakie sposoby manipulacji zostały przedstawione? Które z nich najmocniej zapadły Wam w pamięć? Które z nich pojawiły się w naszym ćwiczeniu?
Jak poprawić te wykresy?
Skoro wiemy już, jak wyglądają złe wykresy, to… jak wyglądają dobre (a przynajmniej lepsze)?
Pokaż uczestnikom, jak mogą wyglądać poprawione wykresy z ćwiczenia pierwszego. Wyświetl na rzutniku plik Wykresy_poprawione.pdf. Na każdej stronie zidentyfikujcie elementy, które się zmieniły.
Czy w obecnej formie wykresy są dla Was bardziej czytelne? Dlaczego tak, dlaczego nie?
UWAGA! Zwróć uwagę uczestników, że nie ma jednego sposobu na przygotowanie „dobrego” wykresu. Jeśli trzymamy się podstawowych zasad (o których więcej dowiecie się w kolejnym punkcie), poprawny wykres można stworzyć na wiele różnych sposobów. Wizualizacja danych nie jest czarno-białą dziedziną.
Podsumowanie: Co odróżnia dobry wykres od złego?
W poniższej tabeli znajdują się najważniejsze elementy, które odróżniają poprawną wizualizację danych od złej (pomijając kwestie graficzne i estetyczne, które każdy będzie odbierać inaczej):
| Element | Zły wykres | Poprawny wykres |
| Dane | Przedstawione na wykresie dane są nieopisane (lub niewystarczająco opisane). Odbiorca ma wątpliwości, jakie dane zostały zwizualizowane. | Wszystkie dane przedstawione na wykresie są dokładnie opisane. Odbiorca dokładnie wie, na jakie dane patrzy. |
| Źródło danych | Na wykresie nie jest wskazane źródło danych lub jest ono niewiarygodne/przestarzałe. | Wykres podaje wiarygodne źródło danych. |
| Proporcje matematyczne | Nie są zachowane. | Są zachowane. |
| Treści | Tytuły, podtytuły, komentarze nie tłumaczą zawartości ani wniosków płynących wykresu (lub tłumaczą w sposób mało wyczerpujący). | Treści na wykresie przekazują wartościowe informacje i/lub wnioski. |
| Kolorystyka | Kolory są przypadkowe i nieprzemyślane. Na jednym wykresie pojawiają się bardzo różne kolory. | Kolor jest wykorzystany do zaakcentowania elementów, na które chcemy zwrócić uwagę odbiorcy. Liczba kolorów jest ograniczona i przemyślana. |
Z czym wychodzę?
Poproś każdego uczestnika, aby dokończył zdanie: „Na dzisiejszych zajęciach nauczyłam/nauczyłem się …”
Dodatkowe zasoby
- Mój artykuł o najczęstszych manipulacjach w wykresach, których warto się wystrzegać;
- Jak mylące mogą być statystyki? 4-minutowy film edukacyjny z serii Ted-ED „Jak mylące mogą być statystyki?”, stanowiący świetne uzupełnienie lekcji dotyczącej manipulacji w prezentacji danych (jest to inny film niż wykorzystany w scenariuszu);
- 12-minutowa, humorystyczna prezentacja TED Mony Chalabi o tym jak sprawdzić, czy dane, z którymi mamy do czynienia są wiarygodne (dostępne są polskie napisy)
Jeśli jesteś nauczycielem/nauczycielką WOS-u, powyższy scenariusz realizuje zapisy podstawy programowej dla liceum ogólnokształcącego i technikum. Może odnosić się do kilku zapisów – ogólnych lub szczegółowych. Szczegóły znajdziesz poniżej.
| TREŚCI NAUCZANIA. WYMAGANIA OGÓLNE. |
| II. Wykorzystanie i tworzenie informacji. Uczeń: 2. wykazuje się umiejętnością czytania ze zrozumieniem tekstów publicystycznych i popularnonaukowych oraz interpretacji innych źródeł (np. wykresy i schematy) z zakresu przedmiotu; |
| TREŚCI NAUCZANIA. WYMAGANIA SZCZEGÓŁOWE. |
| ZAKRES PODSTAWOWY II. Społeczeństwo obywatelskie Uczeń: 7. krytycznie analizuje przekazy medialne i porównuje przekazy różnych mediów dotyczące tych samych wydarzeń czy procesów; formułuje własną opinię w oparciu o poznane fakty; rozpoznaje przejawy nieetycznych zachowań dziennikarzy. |
| ZAKRES ROZSZERZONY VI. Społeczeństwo obywatelskie i kultura polityczna. Uczeń: 16. krytycznie analizuje przekazy medialne; wyjaśnia podstawowe mechanizmy manipulacji wykorzystywane w mediach; wskazuje rolę Rady Etyki Mediów w Rzeczypospolitej Polskiej; |
Inne wpisy na blogu, które mogą Cię zainteresować:
